Verboden Batik

Batik voor de Sultan

garuda batikBepaalde motieven waren vroeger voorbehouden aan de Sultan en zijn familie.
Binnen de Javaanse cultuur beschouwt men kleding als een belangrijk middel om een boodschap over te brengen. Kleding zegt iets over de drager. Zo geeft het bijvoorbeeld de sociale status aan. 

Spirituele kracht

Omdat aan bepaalde batikmotieven spirituele kracht wordt toegekend, konden deze motieven niet door iedereen gedragen worden. Deze verboden motieven staan symbool voor balans, beheersing en daadkracht: eigenschappen die nodig zijn om macht op de juiste manier uit te oefenen.
Alleen de sultan was gerechtigd macht uit te oefenen. Daarnaast vergt het een sterk karakter om bepaalde krachtige motieven te kunnen dragen.
Net als bij een naam is het niet verstandig batik te dragen dat niet bij je past. Batik kan net als een naam bepaalde verwachtingen wekken en als je daar niet aan kunt voldoen is dit een zware last om te dragen.
De motieven met deze symbolische waarde werden daarom verboden en voorbehouden aan de Sultan en zijn familie.

Verboden bij decreet

Parang Rusak was het eerste motief dat  werd verboden in Yogyakarta.
Het grootste Parang Rusak patroon was voorbehouden aan de sultan. Hoe verder men van de sultan af stond, hoe kleiner het motief werd, dat was toegestaan. Parang Rusak Barong (het patroon is groter dan 10 cm) was voor de Sultan,  danseres kraton batikParang Rusak Gendreh (het patroon is ongeveer 8 cm breed) voor de prinsen en Parang Rusak Klitik (ongeveer 4 cm) is verfijnder en werd door de prinsessen gedragen.

In 1769, 1784 en 1790 heeft Sri Sultan Hamengku Buwono I nog meer batiksoorten verboden door het uitvaardigen van officiële besluiten.

Tijdens het bewind van Sri Sultan Hamengku Buwono VII (1877-1921), Sultan van Jogjakarta, werd  het verbod op huk- en kawung- motieven benadrukt.

De motieven die toen verboden waren zijn:

garuda

Parang Rusak, Udan Liris, Huk, Rujak Sente, Kawung, Cemukiran, Modang, Tumpal en Semen.

Het verbod op Semen gold vooral voor Semen met het Sawat motief (de Garuda met dubbele vleugels en staartveren) en het Meru motief (bergen). Semen zonder afbeeldingen van bergen en zonder de afbeelding van een Garuda mocht wel.


Klik op onderstaande foto’s en lees meer over deze verboden batik

Udan Liris
Dit motief bestaat uit fijne diagonale lijnen met verschillende patronen hiertussen. Letterlijk betekent Udan Liris “motregen”. In de 18e eeuw was de Sultan Pakubuwono III aan het mediteren bij de rivier toen plotseling de wind opstak en het begon te regenen. Op dat moment is het idee achter deze batik ontstaan: Tegenslagen kunnen onverwacht komen. ... Lees meer
Rujak Sente
Dit motief lijkt op het Udan Liris patroon, alleen is nu de achtergrond donker in plaats van licht. Rujak is een fruitsalade met pittige saus. Sente is een breedbladige plant. In het leven zal je veel belemmeringen tegenkomen. Deze belemmeringen worden gesymboliseerd door de verschillende patronen. Treed deze belemmeringen tegemoet met een open hart en ... Lees meer
Cemukiran
Cemukiran staat voor vuur, licht en zonnestralen. De smalle sierlijke stralen of vlammen worden “cemukiran” genoemd. Deze stralen staan voor het element vuur. Vuur staat voor moed, macht en ambitie. In het patroon hebben de stralen van de zon, die grootsheid en verhevenheid symboliseren, een centrale plaats. Zowel vuur als licht worden in de Javaanse ... Lees meer
Parang
Parang is afgeleid van het woord ‘pereng’ (of lereng) wat klif betekent. Dit batikpatroon bestaat uit diagonale lijnen en verbeeldt volgens sommigen een helling of klif. In Solo wordt het Parang-motief zo gemaakt dat het van linksboven naar rechtsonder loopt en wordt het “Lereng” genoemd. Ongeveer honderd jaar geleden werd dit motief gezien als het ... Lees meer
Parang Rusak Barong
Parang Rusak Barong is de grootste versie van het Parang Rusak motief en mocht alleen door de Sultan gedragen worden. De banen binnen dit motief zijn rond de 10 cm breed. Barong of Barongan is een mythisch wezen, met het hoofd van een leeuw, die altijd strijdt voor het goede. Met zijn leger streed hij ... Lees meer
Parang Rusak Klitik
Deze fijnere vorm van het Parang-motief heet Parang Rusak Klitik en staat voor wijsheid en tederheid. De banen zijn ongeveer 4 cm breed. Dit motief werd veel gedragen door de vrouwen van de Sultan en de prinsessen.  
Kawung
Dit motief is een van de oudste motieven en stamt uit de dertiende eeuw. Het is terug te vinden in sommige oude tempels, waar oude beelden al zijn afgebeeld in kleding met het Kawung motief. Ook in de Prambanan tempel is het Kawung motief teruggevonden. Kawung is een van de favorieten batikmotieven van het Sultanaat ... Lees meer
Modang
Modang laat vlammen zien rond een leeg vlak. Het lege vlak staat voor de wens één te worden met de kosmische leegheid en met de kosmische kracht. Deze leegte is het uiteindelijke doel van meditatie. Ook wordt hier een spiegel in gezien, zodat men altijd kan reflecteren waar men mee bezig is.  
Tumpal
Tumpal staat voor eenheid en evenwicht. Eenheid tussen de mens, het universum en de natuur. Het geeft de overgang aan tussen het alledaagse en het goddelijke, tussen de mens en de kosmos. Tumpal geeft aan waar de grens ligt en zorgt hierdoor voor duidelijkheid en stabiliteit. Soms wordt gezegd dat het motief de tanden van ... Lees meer
Sembagen huk
Dit motief is bedacht door Sultan Agung Hanyakrakusuma. Toen de Sultan onderweg was naar Mekka vond hij een ei. Uit dit ei kwam de vogel Manuk Huk. De sultan was hier zo blij mee dat hij dit batik patroon liet ontwerpen voor de vogel. De vogel keerde terug naar de hemel. De sultan droeg een ... Lees meer
Garuda
De Garuda is een mythische arend. De Garuda is Batara Vishnu’s rijdier en wordt gezien als een symbool voor de zon, licht en warmte. Bij de Javanen is de Garuda een symbool voor kracht en mannelijkheid. De Garuda staat voor standvastigheid en moed. De Garuda wordt afgebeeld in drie vormen: Lar (één vleugel), Mirong (twee ... Lees meer
Bergen (meru)
Bergen hebben iets mystieks. In de oude verhalen zijn de bergen de verblijfplaats van de goden en voorouders. Op bergen zijn vaak kleine tempeltjes gebouwd. Via deze tempeltjes kan men in contact komen met de goden en voorouders op de berg. Deze tempeltjes zijn zelf vaak ook weer in de vorm van een berg gebouwd ... Lees meer

De laatste verboden zijn op 31 mei 1927  door de achtste Sultan in Jogja (1921-1939) uitgevaardigd. Hij benadrukte het verbod op het gebruik van het Parang- motief. Het verbod wordt specifiek vermeld in het “Rijksblad van Djokjakarta ” in 1927.
Sinds 1927 staat Kawung niet meer op de lijst van verboden batik.
Semen was alleen nog verboden als het Semen Gede Sawat Gurda of Semen Gede Sawat Lar betrof (een patroon met een grote Garuda met twee vleugels en met twee vleugels en staartveren).

kraton batik

Vorst voor één dag

Bij bepaalde ceremoniën was het altijd al, ook voor niet-familieleden van de Sultan, toegestaan om de verboden motieven te dragen. Op zo’n bijzondere dag was men immer in “gewijde staat”. Zo mogen tijdens het Javaanse deel van de bruiloft de bruid en bruidegom gekleed gaan als vorsten. Zij zijn op dat moment verheven omdat ze overgaan naar een andere levensfase.

West-Java

Hoe verder men van het paleis woonde hoe minder de regels werden nageleefd.

In West-Java werden de verboden al langer niet nageleefd. Oorspronkelijk was hier het Mega Mendung-motief bijvoorbeeld voorbehouden aan het sultanaat van Cirebon.
In 1817 schrijft Raffles (de Britse gouverneur-generaal van Indie van 1811 tot 1816) in “the history of Java” dat het verbod op bepaalde batik patronen in deze streek al “for most part obsolete” waren.

Raffles’ plan

Raffles’ interesse in batik had een achterliggende reden. In 1812 eiste hij, toen hij een verdrag met de Sultan van Jogjakarta sloot, dat de sultan de verboden zou intrekken. Raffles wilde imitatie-batik vanuit Engeland invoeren en hierbij niet beperkt worden qua motieven. De Sultan heeft hier geen gehoor aan gegeven.

Hoe is het nu?

Sinds de onafhankelijkheid van Indonesië heeft de Sultan van Jogjakarta besloten dat de regels ten aanzien van verboden batik niet langer van toepassing zijn buiten de kraton.
De “verboden” motieven worden nu door iedereen -met respect- gedragen.
Alleen binnen de kraton gelden de verbodsregels nog. Draag je graag batik? Let hier dan op als je de kraton bezoekt.


Oud nieuws

In de oude kranten vinden we nog artikelen die naar de verboden batik-motieven verwijzen.

In 1909 wordt in de krant “De locomotief” een Nederlandse ambtenaar genoemd die de Javaanse regels zo serieus nam dat hij zijn personeel berispte als zij zich durfden vertonen in “verboden batik”.
Dit betekent dat hoewel de batik verboden was, er kennelijk toch mensen waren die de regels overtraden, en dus berispt werden.
In het artikel wordt verder opgemerkt dat het Parang Rusak motief ook erg geliefd is bij “den kleinen man”.
Ook dit duidt er op dat het verbod weleens werd overtreden.


sumatra post 1923In 1923 wordt in het Bataviaasch nieuwsblad opgemerkt dat het overtreden van het verbod op bepaalde batikmotieven met de dood wordt bestraft.
Dit moeten we met een korreltje zout nemen. In geen enkele andere bron wordt hier melding van gemaakt en zo’n ernstige straf bij een overtreding van deze regels past niet in de Javaanse traditie.


In 1932 wordt in een krantenartikel in het Soerabaijasch handelsblad opgemerkt dat de strafbepalingen al lang zijn vervallen.
Dit is strikt genomen niet juist. Maar het laat zien dat de verbodsbepalingen worden gezien als een goed gebruik en niet als een verbod dat streng wordt bestraft.

De regels werden niet vaak overtreden, zo volgt uit dit krantenartikel.


In 1932 wordt in het Soerabaijasch handelsblad beschreven hoe een arts, die ten onrechte het verboden batik motief Parang Rusak draagt terecht wordt gewezen. Geen doodstraf, of andere officiële aanklacht, maar op z’n Javaans wordt hij subtiel op zijn fout gewezen.

pendopo paleis jogja

 

 

 

 

 

 

 


(bron krantenberichten: Delpher)