BATIK FILOSOFIE GEBASEERD OP KLEUR

Vroeger waren de mogelijkheden om stoffen te verven veel beperkter. Men was aangewezen op natuurlijke verfstoffen.
Deze natuurlijke verfstoffen werden gewonnen uit bomen en planten. Nu wordt de meeste batik met synthetische verf geverfd, al is er een trend om weer traditionele verf te gaan gebruiken.

Elke regio heeft zijn eigen natuurlijke omgeving, waardoor er ook per regio verschillende bomen en planten werden gebruikt voor het verven van de batik. Door verschil in klimaat en verschil in bijvoorbeeld de samenstelling van het water waren bepaalde kleuren in bepaalde regio’s mooier. Zo is Lasem bekend voor een mooie dieprode kleur.

Net als patronen hebben kleuren een betekenis.
Om te weten welke kleur welke betekenis heeft is het belangrijk te weten onder welke culturele invloed de batikdoek is gemaakt.

De batik van de Noordkust (Pasisir batik) is vaak gebaseerd op oude lokale Chinese tradities terwijl de batik van Midden-Java is gebaseerd op oude Javaanse overleveringen en verhalen uit het Hindoeïsme.

De kleuren van Yogyakarta en Solo

De kraton Ngayogyakarta Hadiningrat (Yogya) gebruikt een witte achtergrond (latar putih) en Surakarta Hadiningrat (Solo) een warme bruine achtergrond (latar ireng).

De populaire kleuren van het kraton-batik zijn sogan (warm bruin), indigo (donkerblauw), en creme wit.

De kleuren van het kraton-batik zijn gebaseerd op de filosofie Mancapat -> Deze filosofie gaat over de vier windrichtingen, de loop van de zon en staat symbool voor het leven.

Wit

Wit staat voor de zonsopgang. De zon gaat op in het oosten. De dag en het leven beginnen onschuldig.
Wit staat voor reinheid, zuiverheid, vrede en vergevingsgezindheid. Wit staat symbool voor de oorsprong en geboorte. Wit staat voor mannelijkheid en eerlijkheid.

Ook de lijkwade is wit omdat men een nieuw leven begint na de dood.

Rood

Hoe hoger de zon komt, hoe roder de zon wordt. De dag vordert.
Rood staat symbool voor volwassenheid, vrouwelijkheid en vruchtbaarheid.
Rood hoort bij het zuiden.

Rood kan worden geïnterpreteerd als de drang om goede daden te doen. Rood staat voor moed en kracht.

Voor rood komt eigenlijk nog roze. Roze staat voor zuid-oost. Het staat voor het jonge leven en symboliseert weerbaarheid.

Geel

Later op de dag wordt het licht van de zon meer geel. Geel staat voor rijpheid en vrede.
De windrichting die bij geel past is het westen, hier gaat de zon weer onder.

Voor geel komt eigenlijk nog oranje (zuid-west). Oranje staat symbool voor de groeifase die teneinde komt.

Zwart

Aan het einde van de dag volgt de nacht. De nacht hoort bij het noorden. Dit wordt geassocieerd met onbezielde materie.

Voordat de nacht echt zwart wordt is er nog groen, het noord-westen: dit staat voor sterven en de overgang naar de nacht.

In feite is zwart niet echt zwart maar een heel donkerblauwe kleur (in Jogjakarta) of heel donkerbruin (in Solo).
Zwart in batik symboliseert autoriteit, moed, kracht, kalmte, vertrouwen en dominantie. 

Zwart staat voor mensen die zich niet makkelijk laten beïnvloeden en hun eigen pad blijven volgen.

Door kleuren te combineren kan er een overgangsfase worden aangeduid. Van roze naar rood, betekent bijvoorbeeld dat een kind volwassen wordt.

Licht en donker

Ook kunnen de kleuren worden ingedeeld in licht en donker.

Licht of wit staat voor het hemelrijk. Licht wordt gezien als ordenend en mannelijk.

Donker of zwart staat voor de aarde. Dit staat voor het vrouwelijke en scheppende aspect.

Groen met wit

Speciaal is nog de combinatie van wit met groen.

Deze kleuren staan voor de Jasmijn, de bloem van Nyi Roro Kidul, de koningin van de Zuidkust.

Noord-kust Pasisir

Aan de noordkust van Java is er door de havens en handelscentra sprake van invloeden uit verschillende culturen. De meest bekende batikcentra aan de noordkust zijn: Indramayu, Cirebon, Pekalongan, Lasem en Madura.

De kleuren zijn hier veel uitbundiger dan in Yogyakarta en Solo. Aan de noordkust worden veel en heldere kleuren gebruikt. Vooral rood en blauw zijn hier populair. Kleuren hebben hier niet altijd een bijzondere betekenis. Soms gaat het gewoon om het maken van een mooie en verkoopbare batikdoek.

Sommige elementen of doeken hebben wel een diepere betekenis:

Rood

Rood staat voor vuur. Rood en geel worden veel samen gebruikt en staan voor geluk en voorspoed. 

Geel

Geel is kwaadwerend en brengt ook geluk en voorspoed.

Blauw

Blauw staat voor bescherming, genezing, het leiding geven, en anderen inspireren.

Zwart

Zwart staat voor onheil

Wit

Wit is de kleur van de rouw. Het staat verder voor helderheid puurheid en volbrenging.

Paars 

Paars is een koninklijke kleur.

Combinaties

Populaire kleurencombinaties zijn:

• Blauw en wit. Deze combinatie wordt kelengan genoemd.
• Rood en wit. Dit wordt bang-bangan genoemd.
• Rood en blauw wordt bang-biru genoemd en
• Rood, blauw en groen worden bang-biru-ijo genoemd

Ornamenten met een specifieke kleur

De Peksi komt voor in verschillende kleuren:

Een zwarte Peksi staat voor loyaliteit,
een witte voor eerlijkheid,
een rode Peksi voor beleefdheid,
een groene voor rechtvaardigheid,
en een gele voor gulheid.

Ook de leeuw of tijger heeft als hij wit is een speciale betekenis: een witte leeuw staat voor status en macht.

Specifieke groepen

Bij het dragen van batik staat roze voor jong en donkergroen en bruin staan voor oud.

Paars is de kleur voor de weduwen en gescheiden vrouwen. Paars wordt gezien als de kleur van opoffering en rouw.  Net als de kleur paars -die niet goed met andere kleuren combineert- staan weduwen en gescheiden vrouwen er alleen voor.  Paars laat hun verdriet zien.

Groene natuurlijke verf

De groene kleur wordt gemaakt uit de Pandan boom (rechts). Met Pandan bladeren wordt ook eten groen gekleurd zoals cake, spekkoek of pudding. Pandan wordt wel “Aziatische vanille” genoemd door de nootachtige zoete smaak. Om een iets donkerder groene kleur te krijgen wordt de suji-plant gebruikt.

Ook de bladeren van de Mango-boom (links) kunnen als natuurlijke verfstof worden gebruikt.

Sogan/ Bruin

De sogan kleuren worden gedomineerd door donkere kleuren zoals zwart en bruin. Dit zijn de klassieke traditionele kleuren. De naam sogan verwijst naar de kleurstof die gewonnen wordt uit de stam van de sogaboom (Peltophorum).

Er zijn drie verschillende soorten Sogaboom: Soga Tegeran (Cudrania Javanensis), Soga Tingi (Ceriops Tagal) en Soga Jambal.

Bruin staat voor de aarde. Deze kleur kan een gevoel van nederigheid, eenvoud en eerlijkheid oproepen.

Bruin staat voor een warm, natuurlijk, vriendelijk, kalm en bescheiden voorkomen.

De bruine verfstof kan worden gewonnen uit de vruchten van de Manggis (Garcinia mangostana) (links) Dit leidt tot een geel-bruine kleur.

De Mahogany boom (rechts) levert uit de schors de grondstoffen voor een rood-bruine kleur.

De schors en de bladeren van de Mango-boom (Mangifera indica) zijn geschikt voor het maken van een bruin-gele verf. 

Indigo/ Donkerblauw

Indigo wordt gewonnen uit de Indigo struik (Indigofera tinctoria) . Lange tijd kon deze prachtige kleur (diepblauw, bijna tegen paars aan) slechts uit deze struik gewonnen worden, waardoor het verbouwen van indigo erg lucratief was. Rond 1900 kwamen er ook synthetische varianten, waardoor de vele indigo-plantages uiteindelijk verdwenen.

Het verven met indigo is een lastig klusje waarbij je je goed moet kunnen concentreren. Het was een goed gebruik dat weduwen deze taak op zich namen.

Het verhaal gaat dat als echtgenoten ruzie maken tijdens het verven, het verven mislukt. Omdat echtgenoten makkelijk ruziemaken, kan het beter gedaan worden door vrouwen zonder man.

Indigo geeft een gevoel van rust, tederheid, oprechtheid en loyaliteit.

De kittelbloem (Bunga Telang) (rechts) wordt ook gebruikt als natuurlijk blauwe verf. Deze bloem wordt ook gebruikt voor het kleuren van etenswaren.

Rode natuurlijke verf

De rode verf werd gemaakt van de bast en wortels van de Mengkudu-boom (morinda citrifolia of Indische Moerbei) (links). In Lasem werd hiermee de beroemde dieprode kleur van Lasem gemaakt.

Ook van de Sumba Keling boom (bixa orellana) (rechts) werd batik rood of rood-bruin gekleurd. Deze verfstof wordt ook voor het kleuren van voedsel gebruikt.

Secang (Biancaea sappan of Sappanhout) wordt ook gebruikt voor het maken van bruin-rode verf. De rode kleur wordt gewonnen uit de stengel.

Gele natuurlijke verf

Geel werd uit de kunyit (kurkuma)-wortel getrokken (links). Een nadeel was dat batik gemaakt met kurkuma snel verbleekt door licht.

Ook het hout van de Ketapang-boom (rechts) is geschikt voor het maken van gele verf.

Paarse natuurlijke verf

Batik wordt paars geverfd met rode thee (Teh tehan merah) (links) of de Bunga Canna (Cannaceae). Deze bloem lijkt op een lelie (zie de foto rechts).